TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG
I – KIẾN THỨC CƠ BẢN
1. Từ đơn và từ phức
– Từ đơn: là những từ được cấu tạo bởi một tiếng. Tiếng tạo thành từ đơn phải sở hữu nghĩa. Ví dụ: bàn, ghế, học,…
– Từ phức: là từ được cấu tạo bởi hai hay nhiều tiếng. Từ phức bao gồm, từ ghép và từ láy:
+ Từ ghép: được tạo ra bằng cách ghép những tiếng sở hữu quan hệ với nhau về nghĩa. Ví dụ: xe đạp, học hành, ăn mặc,…
+ Từ láy: được tạo ra dựa trên mối quan hệ láy âm giữa những tiếng. Ví dụ: xanh xanh, đo đỏ, long lanh, nhẹ nhõm,…
2. Thành ngữ
Thành ngữ là loại cụm từ sở hữu cấu tạo ổn định, biểu thị một ý nghĩa hoàn chỉnh. Thành ngữ thường cô đọng, súc tích, sở hữu tính hình tượng, tính biểu cảm cao. Ví dụ: Chó treo mèo đậy; Chuột chạy cùng sào; Được voi đòi tiên;…
3. Nghĩa của từ
Nghĩa của từ là nội dung (sự vật, sự việc, khái niệm, hành động, trạng thái, tính chất,…) mà từ biểu thị.
4. Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyên nghĩa của từ
– Từ sở hữu thể sở hữu một hoặc nhiều nghĩa.
– Chuyển tức thị hiện tượng thay đổi nghĩa của từ, tạo ra những từ nhiều nghĩa.
– Từ nhiều nghĩa gồm: nghĩa gốc (là nghĩa xuất hiện từ đầu, làm hạ tầng để hình thành những nghĩa khác) và nghĩa chuyển (nghĩa được hình thành trên hạ tầng của nghĩa gốc).
5. Từ đồng âm
– Từ đồng âm là những từ giống nhau về âm thanh nhưng nghĩa khác xa nhau, ko liên quan gì với nhau.
– Sử dụng từ đồng âm cần chú ý tới văn cảnh để tránh gây hiểu lầm.
6. Từ đồng nghĩa
– Từ đồng tức thị những từ sở hữu nghĩa giống nhau hoặc sắp giống nhau.
– Với hai loại từ đồng nghĩa: những từ đồng nghĩa hoàn toàn (ko phân biệt nhau về sắc thái ý nghĩa) và những từ đồng nghĩa ko hoàn toàn (sở hữu sắc thái nghĩa khác nhau).
7. Từ trái nghĩa
– Từ trái tức thị những từ sở hữu nghĩa trái ngược nhau.
– Từ trái nghĩa thường được sử dụng trong thể đối, tạo sự tương phản, gây ấn tượng mạnh, làm cho những diễn đạt thêm sinh động.
8. Trường từ vựng
Trường từ vựng là tập hợp của những từ sở hữu ít nhất một nét chung về nghĩa. Một trường từ vựng sở hữu thể bao hàm nhiều trường từ vựng nhỏ hơn. Một từ sở hữu thể thuộc nhiều trường từ vựng khác nhau (do hiện tượng nhiều nghĩa của từ).
9. Sự phát triển của từ vựng
Từ vựng phát triển theo hai cách:
– Phát triển nghĩa của từ (chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ, hoán dụ).
– Phát triển số lượng từ ngữ (tạo từ mới, vay mượn từ của những tiếng nói khác: từ gốc Hán; từ gốc tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Nga,…).
10. Từ Hán Việt
Từ Hán Việt là từ mượn gốc Hán, chiếm số lượng to trong tiếng Việt (khoảng 70%), sở hữu một vai trò quan yếu trong quá trình phát triển của tiếng Việt.
11. Thuật ngữ và biệt ngữ xã hội
– Thuật ngữ là những từ ngữ biéu thị khái niệm khoa học, kỹ thuật, thường được sử dụng trong những văn bản khoa học, kỹ thuật, về nguyên tắc, mỗi thuật ngữ chỉ biểu thị một khái niệm và trái lại, mỗi khái niệm chỉ được biểu thị bằng một thuật ngữ. Mỗi ngành khoa học thường sở hữu một hệ thống thuật ngữ đặc thù. Thuật ngữ ko sở hữu tính biểu cảm.
– Biệt ngữ xã hội là những từ ngữ được sử dụng với ý nghĩa đặc thù trong một số phạm vi giao tiếp giữa một lớp người sở hữu cùng một đặc điểm xã hội nhất định (nghề nghiệp, tôn giáo, tôn giáo,…).
12. Từ tượng thanh và từ tượng hình
– Từ tượng hình là từ gợi tả hình ảnh, dáng vẻ, trạng thái cụ thể, sinh động của sự vật. Từ tượng thanh là từ mô phỏng âm thanh của tự nhiên, của con người.
– Từ tượng hình, từ tượng thanh gợi được hình ảnh, âm thanh cụ thể, sinh động và sở hữu trị giá biểu cảm cao.
13. Một sô phép tu từ từ vựng
– So sánh: là đối chiếu sự vật, sự việc này với sự vật, sự việc khác sở hữu nét tương đồng để làm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt. Với hai kiểu so sánh phổ biến: so sánh ngang bằng và so sánh ko ngang bằng.
– Ẩn dụ: là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác sở hữu nét tương đồng với nó, nhằm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt.
Với bốn kiểu ẩn dụ thường gặp: ẩn dụ hình thức, ẩn dụ cách thức, ẩn dụ phẩm chất, ẩn dụ chuyển đổi cảm giác.
– Nhân hoá: là gọi hoặc tả những con vật, cây cối, thiết bị,… bằng những từ ngữ vốn được sử dụng để gọi hoặc tả con người; làrụ cho toàn cầu loài vật, cây cối, thiết bị,… trở nên sắp gũi với con người, biểu thị được những suy nghĩ, tình cảm của con người.
– Hoán dụ: là gọi tên sự vật, hiện tượng, khái niệm này bằng tên của một sự vật, hiện tượng, khái niệm khác sở hữu quan hệ sắp gũi với nó nhằm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt. Với bốn kiểu hoán dụ thường gặp là: lấy một phòng ban để gọi toàn thể, lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng, lấy tín hiệu của sự vật để gọi sự vật, lấy dòng cụ thể để gọi dòng trừu tượng.
– Nói quá: là cách nói phóng đại mức độ, quy mô, tính chất của sự vật, hiện tượng được miêu tả để nhấn mạnh, gây ấn tượng, tăng sức biểu cảm.
– Nói giảm nói tránh: là cách nói giảm nhẹ mức độ, quy mô, tính chất,… của sự vật, sự việc, hiện tượng hoặc sử dụng cách diễn đạt khác với tên gọi vốn sở hữu của sự vật, hiện tượng nhằm tránh gây cảm giác quá đau buồn, ghê sợ, nặng nề; tránh thô tục, thiếu lịch sự.
– Chơi chữ: là cách lợi dụng những đặc điểm về âm, về nghĩa của từ ngữ để tạo sắc thái dí dỏm, hí hước,… những liên tưởng bất thần, thường sử dụng để châm biếm, đả kích, hí hước,… làm câu văn quyến rũ và thú vị.
– Điệp ngữ: lúc nói hoặc viết, người ta sở hữu thể sử dụng giải pháp lặp lại từ ngữ (hoặc cả một câu) để làm nổi trội ý, gây xúc cảm mạnh. Cách lặp lại tương tự gọi là phép điệp ngữ, từ ngữ được lặp lại gọi là điệp ngữ.
II – LUYỆN TẬP
1. Xác định từ ghép và từ láy trong số những từ sau: nhấp nhánh, lửng lơ, mỏng manh, phì nhiêu, mong muốn, mịn màng, nhường nhin, nhỡ nhàng, nhẫn nhục, bó buộc, bọt bèo, giam giữ, giữ gìn, rắn rỏi, rung rinh.
2. Tìm thành ngữ và nêu tác dụng bộc lộ của chúng trong những câu thơ sau:
a) Thân em vừa trắng lụi vừa tròn
Bảy nổi ba chìm với nước hon
(Hồ Xuân Hương)
b) Vợ chàng quỷ quái tinh ma,
Phen này kẻ cắp bà giù gặp nhau.
Kiến bò mồm chén chưa lâu,
Mưu sâu cũng trả nghĩa sâu cho vừa.
(Nguyễn Du)
3. Những từ in đậm sau được sử dụng với nghĩa gốc hay nghĩa chuyển? Nếu là nghĩa chuyển, hãy xác định phương thức chuyển nghĩa của từ đó.
a) Lưng núi thì to mà lưng mẹ thì nhỏ.
Vai mẹ gầy nhấp nhố làm gối.
(Nguyễn Khoa Điềm)
b) Áo anh rách vai.
(Chính Hữu)
c) Mẫu kiềng đun hằng ngày,
Ba chân xoè trong lửa.
(Vũ Quần Phương)
4. Nhận xét về nghệ thuật sử dụng từ đồng nghĩa trong đoạn thơ sau:
Nàng rằng: “Nghĩa nặng nghìn non,
Lâm Tri người cũ chàng còn nhớ ko?
Sâm Thương chẳng vẹn chữ tòng,
Tại người nào há dám phụ lòng cố tri?.
(Nguyễn Du)
5. Từ cày trong câu Cày đồng đang buổi ban trưa và từ cày trong câu Vai vác dòng cày, tay dắt con trâu sở hữu phải là từ đồng âm ko?
6. Tìm những từ ngữ cùng trường từ vựng ttong bài thơ sau. Phân trò trống độc đáo trong việc sử dụng trường từ vựng của tác giả.
Áo đỏ
Áo đỏ em đi giữa phô đông
Cây xanh như cũng ánh theo hồng
Em đi lửa cháy trong bao mắt
Anh đứng thành tro, em biết ko?
(Vũ Quần Phương)
7. Những từ rừng phòng hộ, thị trưởng tiền tệ là những từ được tạo ra theo cách nào? Nêu một số ví dụ khác theo cách phát triển từ ngữ đó.
8. Trong những từ mượn sau, từ nào là từ mượn gốc Hán, từ nào là từ mượn gốc châu Âu?
tham nhũng, phê bình, ti vi, đi-ô-xin, dương cầm, xà phòng, yếu điểm, vi-ta-min, sơ mi, ca kịch, nha sĩ
9. Kể 5 biệt ngữ xã hội mà em biết.
10. Tim 5 từ tượng thanh và 5 từ tượng hình. Đặt câu với những từ tìm được.
11. Phân trò trống giống và khác nhau trong việc sử dụng từ mật trời trong những câu thơ sau:
a) Mặt trời (1) của bắp thì nằm trên đồi
Mặt trời (2) của mẹ, em nằm trên lưng.
(Nguyễn Khoa Điềm)
b) Ngày ngày mặt trời(3) đi qua trên lăng
Thấy một mặt trời(4) trong lăng rất đỏ.
(Viễn Phương)
12. Phân tích trị giá bộc lộ của những phép tu từ được sử dụng trong những câu thơ sau:
Mặt trời xuống biển như hòn lửa.
Sóng đã cài then, đêm sập cửa.
‘ (Huy Cận)
13. Phân tích tác dụng của những phép tu từ trong đoạn thơ sau:
Câu hát căng buồm với gió khơi,
Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời.
Mặt trời đội biển nhô màu mới,
Mắt cá huy hoàng muôn dặm phơi.
(Huy Cận)
Gợi ý
1. Ví dụ: – Từ ghép: phì nhiêu, mong muốn, nhường nhịn, nhẫn nhục,…
– Từ láy: nhấp nhánh, lửng lơ, mỏng manh, mịn màng,…
2. a) Thành ngữ bảy nổi ba chìm: vừa tả thực việc luộc bánh trôi vừa làm nổi bật ấn tượng về cuộc sống cập kênh, vất vả, thân phận chìm nổi của em – tượng trưng cho người phụ nữ trong xã hội xưa.
b) – Thành ngữ kẻ cắp bà già: ý nói người khôn ngoan, gớm ghê lại gặp phải đối thủ khôn ngoan, gớm ghê hơn. Đây là lời Thuý Kiều nói với Thúc Sinh về cuộc gặp sắp tới giữa nàng và Hoán vị Thư.
– Thành ngữ kiến bò mồm chén: chỉ tình trạng quanh quẩn, bế tắc, ko lối thoát của chàng Thúc, cũng là tình cảnh trớ trêu trong tơ duyên của chàng với Kiều.
Những thành ngữ này đã thể hiện một cách súc tích tình cảnh hiện tại của Kiều và Thúc Sinh trong mối quan hệ với Hoán vị Thư. Kiều đã nhại lại cách nói của Hoán vị Thư và tiên liệu vể cuộc gặp sắp tới giữa nàng và người nữ giới gớm ghê đó.
3. Cần xác định những từ lưnq, vai, chân đã được sử dụng theo nghĩa gốc hay nghĩa chuyển và nêu phương thức chuyển nghĩa (nếu sở hữu hiện tượng chuyển nghĩa).
a) – Lưng! núi thì to mà lưng2 mẹ nhỏ:
+ Lưng,: nghĩa chuyển (theo phương thức ẩn dụ).
+ Lưng. nghĩa gốc.
– Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối: từ vai được sử dụng theo nghĩa gốc.
b) Vai: nghĩa chuyển (theo phương thức ẩn dụ).
c) Chân: nghĩa chuyển (theo phương thức ẩn dụ).
4. Đoạn thơ sử dụng cặp từ đồng nghĩa: người cũ – cố tri. Người cũ sử dụng để chỉ Kiều, gợi sắc thái thân tình, sắp gũi. Cố tri là từ Hán Việt chỉ Thúc Sinh, mang sắc thái trọng thể, sở hữu phần xa cách. Đặt ở hai vị trí khác nhau, cặp từ đồng nghĩa đã gợi tả khoảng cách về thời kì và ko gian giữa hai người. Kiều đã chọn cách “xưng khiêm hô tôn” trong cặp từ đồng nghĩa này để diễn tả khéo léo, tinh tế mối quan hệ thực tế của hai người và tấm lòng hàm ân, trân trọng của nàng với Thúc Sinh.
5. Cần hiểu nghĩa của từ cày trong từng văn cảnh, sau đó nhận định xem đó sở hữu phải là từ đồng âm hay ko.
– Từ cày trong câu Cày đồng đang buổi ban trưa là động từ chỉ hoạt động xúc và lật đất lên bằng một nông cụ trong sản xuất nông nghiệp.
– Từ cày trong câu Vai vác cúi cày, tay dắt con trâu là danh từ, gọi tên một nông cụ lao động.
6. Bài thơ sở hữu hai trường từ vựng:
– Trường từ vựng “màu sắc”: đỏ, xanh, hồng.
– Trường từ vựng “lửa”: đỏ, ánh, lửa, cháy, tro.
Tuy thuộc hai trường từ vựng khác nhau nhưng những từ ngữ thuộc hai trường này sở hữu mối liên hệ chặt chẽ, chi phối lẫn nhau theo quan hệ tác động, nhân – quả.
Trong đó màu đỏ (áo em – em) là trung tâm, làm cây chuyển từ sắc xanh sang sắc hổng, làm lửa cháy trong bao mắt, làm anh đứng thành tro. Cách sử dụng trường từ vựng độc đáo đó đã diễn tả xúc cảm mãnh liệt của chàng trai trước áo đỏ – cô gái anh bất thần gặp trên phố đời.
7. Những từ rừng phòng hộ, thị trường tiền tệ được tạo ra theo cách tạo thêm từ ngữ mới. Với thể tạo thêm những từ ngữ khác theo mô phỏng:
– Rừng + X: rừng nguyên sinh, rừng quốc gia,…
– Thị trường + X: thị trường chứng khoán, thị trường vàng,…
8. Sắp xếp những từ mượn vào hai nhóm:
Ví dụ: – Từ mượn gốc Hán: tham nhũng, phê bình,…
– Từ mượn gốc châu Âu: ti vi, .
Xem thêm: Cách dẫn trực tiếp và cách dẫn gián tiếp – Ngữ dụng học Tiếng Việt lớp 9
11.Hai đoạn thơ đểu sử dụng từ mặt trời nhưng ý nghĩa ko giống nhau:
– Mặt trời(1), mặt trời (3) là mặt trời của thiên nhiên – thiên thể mang lại ánh sáng, sự sống cho vạn vật. Chúng được sử dụng theo nghĩa gốc nhưng được nhân hoá, mang tương đối thở của cuộc sống con người.
– Mặt trời(2), mặt trời(4): là những ẩn dụ độc đáo.
+ Mặt trời(2)- là ẩn dụ cho thấy em bé là sự sống, là niềm tin, là hạnh phúc của cuộc thế mẹ.
+ Mặt trời(4): là hình ảnh ẩn dụ chỉ Bác bỏ Hồ. Hình ảnh ẩn dụ này vừa truyền tụng công lao to to của Bác bỏ, vừa thể hiện tấm lòng thành kính của tác giả và nhân dân đối với vị lãnh tụ yêu kính.
12. Hai câu thơ sử dụng phép so sánh và nhân hoá để miêu tả cảnh ko gian vũ trụ đang chuyển về đêm. Nhờ những phép tu từ này, vũ trụ đã hiện lên như một ngôi nhà to vừa thân thuộc, ấm êm vừa kì vĩ, tráng lệ trong đó màn đêm là cánh cửa, sóng là then cài.
13. Đây là khổ thơ diễn tả cảnh đoàn thuyền đánh cá trở về sau một đêm lao động vất vả. Tác giả đã sử dụng phép nhân hoá để tả cảnh mặt trời đang vươn dậy trong ánh sáng của một ngày mới và loạt hình ảnh phóng đại, phô trương: câu hát căng buồm, đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời, mắt cá huy hoàng muôn dặm… vừa gợi lên hình ảnh kì vĩ của đoàn thuyền đánh cá, vừa tô đậm ấn tượng về thành tựu lao động và biểu hiện khí thế hào hứng, say mê, tràn đầy tin tưởng của người lao động trong công cuộc xây dựng cuộc sống mới, xây dựng quốc gia.